ده‌سته‌ی نووسه‌ران
مەتەڵی هەموو مەتەڵان شیعری "نازم حیکمەت"، دەنگی "ڕووحی سوو" و دەقی کوردی شیعرەکە
نازم حیکمەت، شاعیر وچیرۆکنووسی پێشکەوتنخوازی تورک (١٩٦٣ – ١٩٠١)، ناسیاوی زۆرێک لە ئێمەیە و دەزانین بابەتی شیعرەکانی بە گشتی سیاسی و کۆمەڵایەتین، گرنگیی ناو و بانگەوازی جیهانی شاعیریش هەر بە شیعرە سیاسییەکانیەوەیەتی. نازم حیکمەت کومۆنیستێکی قایم بڕوا و دەنگی بوێری چینی کرێکاری تورکیا بوو کە بەشێکی زۆری تەمەنی لە تاراوگەی سۆڤیەت تێپەڕ کرد و هەر لەوێش بە ئاواتی دامەزرانی سوسیالیزمەوە لە وڵاتەکەی و سەرانسەری جیهان، سەری نایەوە.
پارچە شیعرێکی نازم حیکمەت بە ناوی "مەتەڵی هەموو مەتەڵان" یا بە تورکی "مەسەللارین مەسەلی" هەندێک لەو یاساگشتییە، واتە لە سیاسەت بە دوورە و زیاتر لە چیرۆکێک دەچێت بە ناوەرۆکی فەلسەفییەوە کە بە زمانی شاعیرانە گوترابێت و تێیدا پەسندی شیرینی ژیان و بێزاری لە مەرگ کرابێت. شاعیر لە شێعرەکەدا بە بیرۆکەیەکی خەییامییەوە ڕوانیویەتە واتای ژیان و مردن و شوکرانە بژێری ئەوەیە کە دەتوانێت لە لێواری ئاوێک و تەنیشت چنارێک بوەستێت، هەتاو لێی بدات و خەریکی شێعر نووسین بێت. لە درێژەی شیعرەکەدا، قارەمانانی چیرۆک واتە مرۆڤ، ئاژەڵ و گیا، یەکە یەکە شانۆی ژیان بەجێ دەهێڵن لە کۆتاییشدا ئاو و هەتاوە کە دەڕۆن و دەفەوتێن، بەفەوتانی ئەوانیش ئیتر مەقوولەی ژیان بەگشتی، کۆتایی پێ دێت.
من ئەم شیعرەم ٤٥ ساڵێک پێش ئێستا وەرگێرایە سەر زمانی فارسی و لە تاران لە گۆڤارێک بە ناوی "موسیقی" دا چاپم کرد. پاشانیش کردمە کوردی و وا چەندساڵێکە لە سەر ماڵپەڕی "ڕۆژهەڵات – بۆکان" دانراوە.
گرنگی شیعرەکە لەو خاڵەدایە کە شاعیر پێش ئەوەی کارەساتی مردن ڕووبدات، دەرفەت لە هەلی ئێستا وەردەگرێت، هەموو لەشی دەبێتە چاو و سەیری جوانییەکانی سروشت و ئینسان دەکات. شادمانی نازم حیکمەت لە ژین و زیندوو بوون بە رادەیەکە، کە خوێنەر هەست دەکات خۆی لەبەر سێبەری هەموو دارچنارێک هەڵخستووە، پشیلەیەک لە باوەشدا، بە هەزاران چاو دەڕوانێتە نووری هەتاوی هەموو ئەو جیهانە و بە هەزاران سیپەلاک هەوای تەڕ وتازەی سەر هەموو ڕووبارەکانی جیهان هەڵدەمژێت، ئینجا بە بزەی سەرلێوەوە ئاوی ساردی هەموو کانیاوەکانی جیهان دەخواتەوە.
نازم حیکمەت ئەم شیعرەی لە ساڵی ١٩٥١واتە لە تەمەنی پەنجا ساڵی و سەردەمی کامڵ بوونی خۆیدا گوتووە- سەردەمێک کە تێیدا مرۆڤ لە واتای ژیان قووڵ دەبێتەوە، لایەنی چاک و خراپی هەڵدەسەنگێنێت وبۆ یەکەم جار هەست بە لوورەی دوورەدەستی گورگێک دەکات کە گورگی مەرگ بێت! هەستێکی نامۆ و دزێو بەڵام ڕاستەقینە و مەنتیقی هەواڵی ڕاستییەکی تاڵی دەداتێ. ڕووبەڕووی واقیعێک دەبێتەوە کە تا ئەودەم "ئاگرە سوورەی لەمن دوورە" بووە و تەنیا ناوی لە کتێباندا خوێندۆتەوە، خۆ ئەگەر گاڵتەشی پێی نەهاتبێت! بەڵام ئەو مڵۆزمە ئێسک گرانە ئێستا لە دەوروبەری دەخولێتەوە و ترپەی پێی قورس وگرانی هەندێک دوور لەدەرگاوبانی ماڵەکەی، دەبیسێت!
ئەگەر تا ئەو قۆناغە مرۆڤ هەموو بە یەک شێوە و شێواز سەیری مەسەلەی مەرگیان کردبێت یا بە یەک ڕادە لێی نەبان بووبێتن، لێرە بە دواوە هەڵوێستی جیاواز دەگرن و ئەو هەستە ترسێنەرە بەگوێرەی کەسایەتی و هەڵوێستی تاکە کەس، ڕەنگدانەوەی جۆراوجۆری لەسەریان دەبێت: یەک لە بەر ناچاری بەرەو خواپەرستی دەڕوات و ئەگەر موسوڵمان بێت واهەیە بچێتە "ڕەجمی جەمەرە" و سەفا ومەروە؛ یەکیتر واهەیە بکەوێتە خەمی ماڵ و داهاتووی منداڵ و پاشەکەوت کردن بۆ "باقیات صالحات"؛ ئەویتر واهەیە با بداتەوە سەر یارمەتی فەقیر وهەژار یا خود نەخۆشخانە و قوتابخانە و پرد و کاروانسەرا بنیات بنێت بۆئەوەی ناوی باش لەپاش خۆی بەجێ بهێڵێت و ئای، ئەگەر قسەی مەلا و قەشە و مالمیش ڕاست بوون و پاش مردن،هەستانەوەیەک بوو، بتوانێت بە تریلیلان بە سەر پردە لە موو باریکتر و لە ئەڵماس تیژترەکەدا بڕوات و نەکەوێتە بەر گورزە ئاگرەکەی جەنابی "مالیک"ی دۆزەخ. نووسەر و شاعیریش واهەیە بە پەلەپڕووزە بەرهەمەکانیان لە چاپ بدەن و کاری بڵاوبوونەوەی دواڕۆژی شوێنەوارەکانیان نەخەنە بەر بەزەیی کوڕ وکچ ونەوە و نەتیجە. مەلا بۆی هەیە کتێبەکانی وەقفی مزگەوتێک بکات لەبەر ئەوەی دەزانێ "کوڕە مەلا دەبێتە کتێبفرۆش!" ئیتر هونەرمەندی مۆسیقار و گۆرانی بێژ لە سەر ئەو دووڕێیانە گرنگەی ژیان چ ڕێبازێک هەڵدەبژێرن و لەبەرانبەر ئەو شێر وڕێوییەی وا مەلا بۆ دواڕۆژی ڕەشی "عملە طرب" ی دێننەوە، چۆن هەڵوێست دەگرن، لێم ڕوون نییە – بەڵام ئەوەندە دەزانم کە لەناویاندا خەڵکانی دلێری وەک "عەلی خەندان" زۆرن کە ئەفسانەی بێ بنەمای مامۆستاکانی بە پووشێک وەردەگرت و بە گاڵتە نەبێ باسی لە ئەساسی دیاردەکان نەدەکرد!
پرسیار ئەوەیە گەلۆ هەستی نازم حیکمەت لە کاتی گوتنی ئەم شیعرە دا چی بووە؟ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا چەند ئەگەر ومەگەر سەر هەڵدەدەن. یەکەمیان هەر ئەو کێشەی تەمەن و بیستنی لوورەی گورگی مەرگەیە کە باسم کرد. دووهەم، دەتوانێ لە پەیوەندی ژیانی سیاسی شاعیر و بارودۆخی سۆڤیەتی سەدەمی ستالین دا بێت:
شیعرەکە لە تەمەنی پەنجا ساڵی و ١٢ ساڵ پێش مردنی، لە ساڵی ١٩٥١ دا گوتراوە کە دەکاتە ٢ ساڵ پێش مردنی ستالین و ٦ ساڵێک پێش مەرگی دۆست و هاوبیر وهاوڕێی ژیانی مۆسکۆی، واتە لاهووتی کرماشانی. لەو ساڵانەدا لاهووتی کەوتبووە بەر بێ میهریی ستالین و تەنانەت ئاواتی گەڕانەوەی ئێران و بینینی دووبارەی شاری کرماشانی دەخواست. تۆ بڵێی گۆڕانکارییەکی هاوچەشن لەژیانی ئەو ساڵانەی نازم حیکمەتیشدا ڕووی نەدابێت و هەر ئەوەش نەیخستبێتە سەر بیری ژیان؟ ئەو شێوازە بیرکردنەوەیە هەرچۆنێک بێت بۆ خەباتکارێکی کۆڵنەدەری وەک نازم حیکمەت نیشانەی ماندوویی و بەشێوەیەک، بێ هیواییشە. گەلۆ هەموو کێشەکە لە پەیوەندی هەست بە پیری کردن و نزیک بوونەوەیەی گورگی مەرگدایە یا وەڕەزی و ماندوویی و گوشاری سیاسی سەردەمی ستالینیش دەورێکیان لەو وەرچەرخانەدا بینیوە؟ بە وتەی برادەرێکی شارەزای ژیانی سۆڤیەت، دوور نییە جه‌هه‌ننەمی ستالین که ناوه ره‌سمییه‌که‌ی به‌هەشتی سۆسیاسیلیستی بوو و ئەو ڕاستییەی کە سیسته‌مه‌که متمانه‌ی به هیچکەس تەنانەت دڵسۆزێکی وەک ئەو ولاهووتی نەدەکرد، هه‌ستی ئەویشی بریندار کردبێت و نۆستاڵژی و گەڕانەوە بۆ دەروونی خۆی لەوێوە سەری هەڵدابێت؛ لە ئەنجامی هەر ئەو بارودۆخەشدا، ته‌نیایی وه‌ک مۆته‌کە، قورسایی خستبێتە سه‌ر شان و پیلی و لە "سەیری ئافاق" ەوە بردبێتیە "سەیری ئەنفوس و دەروون".
بەڵام ئەگەرێکی سێهەمیش هەیە: هیوای دواڕۆژ، بەشێک لە بیرۆکەی ناو شیعرەکەیە و ئەوەیان دەکرێت لە باوەڕی کومۆنیستیی شاعیردا بدۆزرێتەوە؛ بە تایبەت ئەگەر بزانین شیعرەکە لە سەردەمێکدا گوتراوە کە نازم حیکمەت لە یەکیەتی سۆڤیەت دەژیا و ئەویش وەک لاهووتی کەم و زۆرلەگەڵ جەرەیانی فەرهەنگیی غاڵبدا دەچووە پێشەوە کە عونسورێکی سەرەکیی بریتی بوو لە بڵاوکردنەوەی گەش بینی و ئومێد بە ژیان و هیوای دواڕۆژی باش خواستن بۆ چەوساوانی جیهان، باوەکووهیوایەکی ویشک و برینگیش بوایەت. تۆ بڵێی شیعرەکە مۆرکی ئەو سیاسەتە گشتییەی بە سەرەوە نەبێت؟
من بێ ئەوەی بەڵگەیەکی ڕوونم بەدەستەوە بێت، لام وایە لە ناو ئەو سێ ئەگەرە دا هۆکاری سەرەکی بۆ گوتنی شیعرەکە، کامڵ بوونی تەمەن و سەرهەڵدانی پیری و ترسی مردن لای شاعیرەکەیەتی. واهەیە تەئکیدی شاعیر لە سەر چەمکی "تەمەن" منی گەیاندبێتە ئەو ئاکامە. لەبیرمە کاتێ تەرجەمەی فارسی شیعرەکەم بڵاو کردەوە، شیعرێکی دیکەی نازم حیکمەتیشی لەگەڵ بوو: "دیسان بە سەر وڵاتەکەمدا هەڵدەڵێم". هاوینی ساڵی ١٣٥١ بوو و شاعیری نەمری ئێرانی سەعیدی سوڵتان پوور نوسخەی گۆڤاری "موسیقی" یەکەی لەگەڵ خۆیدا بردبوو بۆ بۆکان و بە کاکمی گوتبوو بە ئەنوەر بڵێ لە پەنا ئەو شیعرە چاکە- واتە شیعرە سیاسییەکە، بۆچی شیعری وا بێ تامی تەرجەمە کردووە؟ ئاساییە سەعیدی سوڵتانپوور لە تەمەنیلاویەتی ئەوساڵانە و لە بارودۆخی ئەودەمی ئێراندا شیعرێکی نەدەویست کە پەسندی خۆشیی ژیانی ئاسایی مرۆڤ بدات بەڵکوو شیعر بۆ ئەو، خەبات بوو، ڕاپەڕین بوو، چەک بوو، خوێن بوو و شۆڕشی گەل بوو. بەڵام گەلۆ ئەویش ئەگەر گولـلەی ئیرتیجاع دڵی پڕ هەستی لە لێدان نەخستبایە و بگەیشتایەتە سەردەمی ئەمڕۆ، ئێستا ئەویش بە "مووی سپی و ئەنفاکتووسی دڵەوە" پەسندی ژیانی نەدەدا؟
*****
هەرچۆنێک بێت، لەم ڕۆژانەدا هاوڕێیەکی بەڕێزم شیعرەکەی بە دەنگی نازم حیکمەت بۆ ناردم کە لە یووتیووبی وەرگرتبوو. هەر لەو لاپەڕەیەی یووتیووبدا چاوم بە شیعرەکە بە موسیقا ودەنگی "ڕووحی سوو"ش کەوت.
ڕووحی سوو (١٩٨٥ – ١٩١٢) واهەیە بەناوبانگترین گۆرانی بێژ ومۆسیقاری ڕووناکبیری تورکیا لە بەشێکی سەدەی بیستەمدا بێت. لە شاری وان لە بنەماڵەیەکی ئەرمەنی لەدایک بووە، هەر بەمنداڵی دایک و باوکی کەوتوونەتە بە شاڵاوی ئەرمەنی کوژیی تورکان و بنەماڵەیەک بوونەتە دایەنی و لە ناوچەیەکی تری تورکیا گەورەیان کردووە و ناوی موسوڵمانیی "مەحمەت ڕووحی سوو" یان لێ ناوە[1]. ڕووحی سوو، زۆرێک لە شیعرەکانی نازم حیکمەتی بە گۆرانی گوتووە وئەوەش یەکیانە.
سەرەتا گوێ بدەنە شیعرەکە بە دەنگی شاعیر خۆی، پاشان بە گۆرانی ڕووحی سوو، ئینجا سەیرێکی وەرگێراوی کوردی شیعرەکە بکەن کە جارێکی دیکە پێیدا چوومەتەوە، لە کۆتاییشدا وێنەی نازم حیکمەت و ڕووحی سوو ببینن کە لە گووگڵم وەرگرتوون:
"مەسەللارین مەسەلی" بە دەنگی نازم حیکمەت خۆی:
http://www.youtube.com/watch?v=c6WWaHyF-Q8&feature=related
"مەسەللارین مەسەلی" بە دەنگی خۆشی ڕووحی سوو:
http://www.youtube.com/watch?v=T5iUZjh5jRY&feature=related
ئەوەش وەرگێڕاوی کوردی شیعرەکە:
مه‌ته‌ڵی هه‌موو مه‌ته‌ڵان
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
چنار ومن
وێنه‌مان وا لە ناو ئاودا،
چنار ومن
شه‌وقی ئاوه لێمان دەدات
چنار ومن
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
چنار ومن، یەک پشیلەش
وێنه‌مان وا لە ناو ئاودا،
چنار ومن، پشیله‌که‌ش
شه‌وقی ئاوه لێمان دەدات
چنار ومن، له پشیله‌‌ش
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
چنار ومن، پشیله‌که، له گه‌ڵ هه‌تاو
وێنه‌مان وا لە ناو ئاودا،
چنار ومن، پشیله‌که، له گه‌ڵ هه‌تاو
شه‌وقی ئاوه لێمان دەدات
لە چنار ومن، له پشیله و له هه‌تاویش
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
چنار ومن، پشیله‌که، لەگەڵ هه‌تاو، ته‌مه‌نیشمان
وێنه‌مان وا لە ناو ئاودا،
چنار و من، پشیله‌کە، لەگەڵ هه‌تاو و ته‌مه‌نمان
شه‌وقی ئاوه لێمان دەدات
له چنار ومن، لە پشیله، لەگەڵ هه‌تاو و ته‌مه‌نمان
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
پێش هەموومان، کتک ده‌ڕوات
شوێنی له ئاودا نامێنێ
پاشان من ده‌ڕۆم
شوێنم له ئاودا نامێنێ
پاشان چنار ده‌ڕوا
شوێنی له ئاودا نامێنێ
پاشان ئاو ده‌ڕوا
هه‌تاو ده‌مێنێ
دواتر، ئه‌ویش ده‌ڕوات
له لێوار ئاو راوه‌ستاوین
چنار، من، پشیله، هه‌تاو، ته‌مه‌نیشمان
ئاو، سارده
چنار، بەرزە
من، شیعر ده‌نووسم
پشیله، ده‌میاوێنێت
هه‌تاو گه‌رمه
زۆر شوکور ده‌ژین
شه‌وقی ئاو لێمان ده‌دات
له چنار، له من، له پشیله، له هه‌تاو، له ته‌مه‌نیشمان.
تەواو بوو
٢٥/٨/٢٠١١
نازم حیکمەت
وێنەکە لە گووگڵ وەرگیراوە. بۆ وێنەی دیکەی شاعیر، بڕوانە:
http://www.google.com/search?ie=UTF-8&oe=UTF-8&gfns=1&sourceid=navclient&rls=com.google:en-GB:official&q=Nazim+Hikmet+images
ڕووحی سو
وێنەکە لە گووگڵ وەرگیراوە: بۆ وێنەی دیکەی هونەرمەند، بڕوانە:
http://www.google.com/search?ie=UTF-8&oe=UTF-8&gfns=1&sourceid=navclient&rls=com.google:en-GB:official&q=Ruhi+su+images