قاله مه‌ڕه
موسیقا
قاله مه‌ڕه
په‌یامبه‌ری شمشاڵ! قاله مه‌ڕه
رۆژی له دایك بوونت پیرۆز بێ
یه‌كه‌م شه‌وی چله‌ی زستان, شه‌وی یه‌لدا, شه‌وی له دایك بوونی میترا, هاوكاته له گه‌ل له دایك بوونی شمشاڵ ژه‌نێكی بێ نازی مه‌زن! رۆژ, یان شه‌وی 21مانگی دسامبری ساڵی 1925قادر عه‌بدوڵازاده به پێی ئه‌وناسنامه‌یه كه بۆیان نووسیوه له دایك بوه! ژیان و به‌سه‌رهاته‌كانی و ئه‌وه‌ی چۆن بۆته شمشاڵ ژه‌ن و چۆن سروشت ومێژوو و رووداوه‌كان له گه‌روی شمشاڵه‌كه‌یدا خول ده‌خۆنه‌وه‌و ده‌بنه موسیقا چیرۆكی مرۆڤێكی به‌رز ده‌نوێنێ كه خوێندنه‌وه‌ی فه‌رزه. ماڵپه‌ری بۆكان رۆژی له دایكبوونی مامه قاله رێز ده‌گرێ و روو ده‌كاته ئه‌وكه‌سانه له رۆژهه‌ڵات و باشوری وڵات وده‌ڵێ:
گه‌لۆ مامه قاله كۆنگره و سمیناری نه‌گه‌ره‌كه! بچن گوێ بۆ قسه‌كانی راگرن! بچن گوێ بیستی ئه‌و مێژوو و روداوانه بن كه له گه‌روی شمشاڵه‌كه‌ی دێته ده‌ر! بێ گوومان مامه قاله هێنده‌ی شت پێیه كه چه‌ندان كه‌س ده‌توانن دوكتورای پێ وه‌رگرن! قاله مه‌ڕه وه‌ك زۆر له په‌یامبه‌ران شوان بووه, به‌ڵام ئه‌و په‌یامبه‌ری شمشاڵه! ده‌نگی حه‌وت ته‌به‌قی عه‌رز وحه‌وت ته‌به‌قی ئاسمانی وڵاته‌كه‌ی له شمشاڵدا ده‌نگ ده‌داته‌وه!
ماڵپه‌ری بۆكان
بەحر و شەپۆل قاڵە مەڕە
سوێندتان دەدەم، مەبنە نۆكەری بێگانه
نووسراوه‌کانی سه‌باره‌ت به کۆچی دوایی "قاله مه‌ڕه"
كۆچی دوایی مامۆستا قاله‌مه‌ڕه و چه‌ند قسه‌یه‌ك
ماڵئاوایی شمشاڵێکی سه‌مفۆنیایی
قاله مه‌ڕه ؛ ئه‌و شمشاڵه‌ی خه‌می هه‌موومانی ده‌ژه‌نی
یادێک له هونه‌مه‌ندی ناوداری شمشاڵژه‌ن مامۆستا قاله‌مه‌ڕه
به پێی ناسنامه‌ی ژماره 360 پێناسه‌ی قاله
مه‌ڕه به‌م جۆره‌یه:
ناو: قادر
ناوی بنه ماڵه: عه‌بدوڵازاده
رۆژی له دایكبوون: هه‌وه‌ڵ رۆژی چله‌ی زستان
ساڵی1304
(21/12/1925)
شوێنی له دایكبوون: ئاوایی كولیجه,به‌خشی
ناوه‌ندی,دێهستانی ئاختاچی, به‌خشی بۆكان, شارستانی مه‌هاباد.
ناوی باوك: محه‌مه‌د, ژماره‌ی ناسنامه 356
ناوی دایك: مرۆت, ژماره‌ی ناسنامه 357
كاتی ده‌ركردنی ناسنامه: 7ی مانگی خاكه‌لێوه
ساڵی 1309(1930)
شوێنی وه‌رگرتن: به‌خشی ناوه‌ندی شارستانی
مه‌هاباد,محاڵی ئاختاچی,گوندی كولیجه.
ناوی نووسه‌ری ناسنامه: ره‌حیم ده‌باغیان
قاله مه‌ڕه خۆی كوته‌نی له گوندی كولیجه له
دایك بوه, به مه‌زنده‌ی خۆی ده‌بێ 1295ی هه‌تاوی 1916 هاتبێته سه‌ر دنیا
به‌ڵام سجیل نووسی ده‌وره‌ی ڕه‌زاشا رۆژی یه‌كی چله‌ی گه‌وه‌ره‌ی زستانی
ساڵی 1304واتا 1925 زایینی بۆدیاری كردووه.
هه‌رچه‌ند قاله مه‌ڕه كاتی له‌دایكبوون شمشاڵی به
ده‌سته‌وه نه‌بووه, به‌ڵام هه‌ر ئه‌وده‌مه كه گیانی له گیانی دایكی
گرێدراو بووه گوێی له ده‌نگی شمشاڵی كاك محه‌مه‌دی باوكی و مامه سوڵتان
و مامه ڕه‌حمانی و كاكه‌كانی بووه. ئه‌وانه شمشاڵ ژه‌نی به‌ناوو ده‌نگ و
لێزان و لێهاتووی مه‌ڵبه‌نده‌كه بوون. خۆی ده‌بێژێ: « ئوستادم خوڵا بووه»
ئه‌وجا ئه‌م چێرۆكه به شایه‌د ده‌هێنێته‌وه:
« منداڵ بووم له قوڵقوڵه‌ی نزیك عه‌وڵاباد بۆشایی
لێیان گێڕابووینه‌وه, مه‌حموودی ته‌ها و غه‌فوره خڕه شمشاڵێكی سه‌یریان
لێده‌دا, منیش ویستم شمشاڵ لێده‌م نه‌یانهێشت. ئه‌وده‌م زۆر منداڵ بووم,
چوومه نێو قه‌ڵاغه ته‌پاڵه‌یه‌كه‌وه, ده‌ستم كرد به گریان, هێنده
گریام شه‌كه‌ت بوو, ته‌پاڵه‌یه‌كم له بن سه‌رم ناو له خه‌وه‌كه‌شدا هه‌ر
هه‌نیسكم ده‌دا, كه‌سێكم لێ په‌یدا بوو, سوورو سپی, هه‌رای لێكردم :“
عه‌بدوڵقادر, عه‌بدوڵقادر هه‌سته, هه‌سته مه‌گری, به گریانی تۆ دارو
به‌رد وه‌گریان هاتوون!“ هه‌ستام ده‌ستم به لێدانێ كرد به كه‌س
ڕانه‌ده‌وه‌ستام! سبه‌ینێ چوومه شایی, به خودای نه غه‌فوور ده‌یوێرا نه
مه‌حموود له به‌رانبه‌رمدا ڕاوه‌ستن! جا نازانم, یا خوڵا كۆمه‌كی كردم یا
شه‌یتان! ئه‌ڵبه‌ت شه‌یتان ناتوانێ شمشاڵ لێدا!» ( وتوێژی قاله مه‌ڕه له
گه‌ڵ م.ڕه‌مه‌زانی)
ده‌ڵێ: « ناوم قادری عه‌بدوڵازاده‌یه, شێخ
محه‌مه‌دی شێخی بورهان ناوی قاله مه‌ڕه‌ی لێنام! له ماوه‌ی 82 و 83ساڵی
ته‌مه‌ندا, ناڕه‌حه‌تی نه‌ما نه‌یبینم. له گه‌ڵ حه‌سه‌ن زیره‌كی زۆر به
یه‌كه‌وه بووین, ئه‌و كاته كه له به‌غدا گۆرانی “ له كووچه‌و شاری
به‌غدایه خۆم غه‌ریب و بێگانه خۆم“ی كوت به یه‌كه‌وه بووین! ( وتوێژی
قاله مه‌ڕه له گه‌ڵ م.ڕه‌مه‌زانی)
هه‌رچه‌ند مامه قاله زۆر كه‌م قسه ده‌كا و
قسه‌كانی له ڕێگای شمشاڵه‌وه ده‌گاته بیسه‌ر, به‌و حاڵه‌ش قسه‌ی زۆری له
دڵ دایه و بۆ هه‌ر هه‌وایه‌كی كه به شمشاڵه‌كه‌ی ده‌یژه‌نێ چیرۆكێكی
هه‌یه, ئه‌و خوی زۆر حه‌زی له هه‌وای “كانه‌بی خوازه“ ئه‌وه‌ش چیرۆكێكی
نه‌ته‌وایه‌تی كوردیه و زامه‌كانی كورد ده‌نوێنێ كه زامه‌كانی قاله
مه‌ڕه‌شه! ئه‌و هه‌رچه‌ند وه‌ك حه‌سه‌ن زیره‌كی دۆستی سه‌ودای نووسین و
خوێندنی نیه, به‌ڵام مێشك و دڵێكی گه‌وره‌ی هه‌یه كه خۆشه‌ویستی وڵات و
سروشت وبه‌سه‌رهاته‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی تێدا جێگا بۆته‌وه! قاله مه‌ڕه
هه‌تا ته‌مه‌نی 74 ساڵی ژنی نه‌هێناوه و هه‌موو خۆشه‌ویستی ژیانی له
شمشاڵ لێدان و گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی ژیانی گه‌له‌كه‌ی دیتۆته‌وه چیرۆكێك خۆی
گوته‌نی له زه‌مانی ساسانیه‌كانه‌وه ده‌ست پێده‌كا.
له وتوێژ له گه‌ڵ رادیو كرماشان له ساڵانی
1975دا له وه‌ڵامی ئه‌وپرسیاره‌دا كه بۆ ژنت نه‌هێناوه ده‌ڵێ:
« ئه‌گه‌ر ژنم هێنابا له شمشاڵه‌كه‌م دور
ده‌كه‌وتمه‌وه»
به‌رهه‌مه‌كانی لای خۆی ده‌سته‌به‌ندی كراون,له
ئه‌وینداریه‌وه بگره هه‌تا نه‌ته‌وایه‌تی! له گه‌ڵ گۆڕینی ده‌وران ژیانی
قاله مه‌ڕه‌و و شمشاله‌كه‌شی گۆرانی به سه‌ردا هاتوه, ئه‌و كاته كه
گوڕوتینی لاوتی دڵ ومێشكی گه‌رم ده‌كرد شمشاڵه‌كه‌شی ئه‌ستورتر بووه,
ئێستا له گه‌ڵ پیری خۆی شمشاڵیش كزو لاوازتر بۆته‌وه! چیرۆكی قاله مه‌ڕه
و شمشاڵه‌كه‌ی هه‌م شیرین و هه‌میش دڵته‌زینه!
« جارێكیان نه‌خۆش ده‌كه‌وێ و له نه‌خۆشخانه‌ی شاری
مه‌راغه ده‌كه‌وێ دوكتور ده‌لێ: “ تۆ نه‌خۆشی سیلت گرتووه و ئه‌گه‌ر
چاكیش بیته‌وه له ڕێگای شمشاڵه‌كه‌ته‌وه ده‌یگرێوه, ده‌بێ شمشاڵه‌كه‌ت
فڕێ ده‌ی“
قاله مه‌ڕه كه له گه‌ڵ شمشاڵه‌كه‌ی گه‌وره بووه
ناتوانێ له خۆی دوری خاته‌وه, له‌ورۆژه‌وه هیچ كات شمشاڵی له خۆی دوور
نه‌خستۆته‌وه یا له باخه‌ڵی دایه یان له قۆڵی كه‌واكه‌ی ڕاكردووه.»
(گێڕانه‌وه‌ی خۆی بۆب.فه‌رشی و وتوێژ له گه‌ڵ رادیو
كرماشان)
قاله مه‌ڕه هه‌م هه‌وا كۆنه‌كان ده‌ژه‌نێ و هه‌میش خۆی هه‌وا داده‌نێ و ناویان لێده‌نێ.به‌ڵام جێگای داخه سه‌رڕای ئه‌وه‌ی ده‌وروبه‌ری پڕی نووسه‌ر ورۆژنامه‌نووس و لێكۆڵنه‌ره تا ئێستا نه‌بووه دانیشن له گه‌ڵی ودانه دانه هه‌واكان وناوه‌كان و چیرۆكی به‌سه‌رهاته‌كان بنووسنه‌وه!! ڤاله‌مه‌ڕه كتێبخانه‌یه‌كی زیندووی موسیقا, فۆلكلۆر و ئه‌ده‌بیاتی زاره‌كی و روداوه‌كانی 70ساڵی ڕابوردووه و هه‌م شایه‌دی روداوه‌كانی ئه‌مڕۆیه كه هه‌مووی له مێشك و گه‌رووی شمشاڵه‌كه‌یدا پاراستراون و له كووچه و كوڵانه‌كانی بۆكان و شاره‌كانی كوردستان له گه‌ڵ خۆی ده‌یانگێڕێ! بێ گومان ئه‌م كتێبخانه‌یه ده‌توانێ بابه‌تی ده‌یان سمینار و كونگره بێ, كه له وڵاتی كونگره و سمیناردا به قه‌ست فه‌رامۆش كراوه! پاش مردنی بێ گومان ده‌یان و سه‌دان شاعیرو نووسه‌ر وگۆرانی بێژ و لایه‌نگری فه‌رهه‌نگ و به‌رپرسانی وردو درشت , په‌یدا ده‌بن كه به سه‌ر و باڵای خۆی و شمشاڵه‌كه‌یدا هه‌ڵبڵێن. به‌ڵام ئه‌مڕۆ به وته‌ی خۆی
“ جنێو و قسه‌ی ناخۆشی“ پێده‌ڵێن هه‌ر ئه‌وكاره‌ی
كه له گه‌ڵ حه‌سه‌ن زیره‌ك و ده‌یانی وه‌ك ئه‌وانه‌مان كرد وده‌یكه‌ین.!
خۆی ده‌ڵێ: « ئه‌گه‌ر خۆم له ئیختیاری
قودره‌ته‌كانی وه‌خت دابنایه ئه‌مڕۆ هه‌موو شتم ده‌بو,به‌ڵام من هێنده‌م
له كوچه و كوڵان وقاوه‌خانه‌كان شمشاڵ لێداوه, خه‌ڵك ته‌قه‌م له بابی
دێنن, شه‌وی وایه به ته‌له‌فون جنێوم پێده‌ده‌ن, جنێوم به
…ده‌ده‌ن, جنێو به
…ده‌ده‌ن, یا له خه‌یابان و
كوچه و كوڵان و قاوه‌خانه ده‌ڵێن ئه‌و سه‌گ بابه به‌خۆی و ئه‌وشمشاڵه‌وه
مێشكی سه‌ری عاله‌می بردووه» (وتووێژ
له‌گه‌ڵ م.ڕه‌مه‌زانی)
باوه‌كو زۆر له سه‌رده‌می ده‌روێش عه‌بدوڵا وگۆرانی
شاعیر دوور كه‌وتوینه‌وه به‌ڵام گۆران وده‌رویش و مامه قاله‌ی ئه‌مرۆش
هه‌ر ناڵه‌ی كۆن له ده‌روون وهه‌ناویانه‌وه دێ.
مامه قاله ده‌ڵێ: « میلله‌تی كورد پیاوی زۆر
چاكی تێدا هه‌ڵكه‌وتووه و هه‌ڵده‌كه‌وێ به‌ڵام كورد قه‌دری نازانێ! به
خودای,خودا میلله‌تی له میلله‌تی كورد بێ ڕه‌حم تر دانه‌ناوه!»
(وتووێژ له‌گه‌ڵ م.ڕه‌مه‌زانی)
زیره‌ك ده‌یكوت: « هونه‌ر له ناو كورددا قه‌دری
نه‌ماوه ده‌مه‌وێ بمرم و له‌و دونیاش چاوم به به‌شه‌ری كورد نه‌كه‌وێته‌وه
!(نه‌واری قسه‌كانی له بانه)
گۆران ده‌ڵێ: « له ناو قه‌ومی به‌سیتا هونه‌ر
وه‌ك عه‌كسی قه‌مه‌ر وایه له ناو حه‌وزێكی لیخندا»
قادر عه‌بدوڵاراده به گوێگرتن و دیتن و بیستن
سه‌دان به‌یت و باووحه‌یران وبه‌سه‌رهات و رازو سه‌ربورده و گۆرانی
فێربووه, له ڕاستیدا له ڕێگای ئه‌ده‌بیاتی زاره‌كی نه‌ته‌وایه‌تییه‌وه,
مێژووی گه‌له‌كه‌ی فێربووه. ئازاره‌كانی میلله‌ته‌كه‌ی ئازاری ده‌ده‌ن كه
زمان ده‌گێڕی هه‌ست و بیر وفیكری شاعیران و نووسه‌رانێك وه‌ك پیره‌مێرد
وحاجی قادر و هێمن وهه‌ژار له گوێدا ده‌زرینگێنه‌وه!! به‌ڵام قسه‌كانی و
هه‌ست و نه‌ستی ده‌روونی كڕیاریان نیه! ئه‌و به شمشاڵه‌كه‌ی كه‌س
هه‌ڵناپه‌ڕێنێ به‌ڵكو مرۆڤ ده‌خاته بیرو بیركردنه‌وه! لێره‌وه‌ته‌نیایی
هونه‌رمه‌ند ده‌ست پێده‌كا! ده‌بێ ئه‌ویش وه‌ك باب وباپیرانی به هیوای
پاشه رۆژبێ هه‌تا تێیبگه‌ن و له جێگای خۆی دایبنێن جێگایه‌ك كه هه‌میشه
پاش مه‌رگ ده‌دۆزرێته‌وه!!
قادر عه‌بدوڵازاده سه‌وادی نیه, زانستگاش نه‌چووه
و ده‌وره‌ی دوكتورای له هێچ زانستگاێكی ناونه‌ته‌وه‌ی نه‌دیوه. به‌ڵام
زیاتر له 77ساڵ شه‌و و رۆژ شمشاڵی ژه‌ندووه! ئه‌وه‌ش ته‌مه‌نی چوارجار
دوكتورا وه‌رگرتنه!به مه‌ش قاله مه‌ڕه ده‌بێته مرۆڤێكی كه‌م وێنه له
دنیای هونه‌ردا و له شمشاڵ ژه‌ندنی كوردیدا له سه‌رده‌می خویدا ده‌بێته
تاقانه‌ی تاقانه.
77ساڵ شمشاڵ ژه‌ندن و وه‌ڕه‌ز نه‌بوون ده‌بێ
نهێنییه‌كی گه‌ه‌وره‌ی تێدا بێ, نهێنییه‌ك كه ته‌نیا خۆی ده‌توانێ
بیدركێنێ! نهێنییه‌ك كه له لای زۆربه‌ی هونه‌رمه‌ندانی گه‌وره‌ی دنیا
هه‌بووه‌و هه‌یه!!
قادر عه‌بدوڵازاده له دواقسه‌كانیدا روو ده‌كاته
كورده‌كانی ده‌ره‌وه‌ی وڵات وده‌ڵێ:« له سه‌ر كوردایه‌تی خۆیان برۆن!
كتیبه‌كان به چاپ بگه‌ینن, با وه‌ك قورئانه‌كه‌ی ماموستا هه‌ژاری لێ نه‌یا
كه كه‌س نه‌یزانی چیان لێكرد(1)! به هومێدی خودا له‌ورۆژه ڕه‌شه
نه‌جاتمان ده‌بێ و ئیشاڵا به یه‌ك شاد و شوكر ده‌بینه‌وه!!» (وتووێژ
له گه‌ڵ م.ڕه‌مه‌زانی)
برایم فه‌رشی
17/4/2001- ماڵپه‌ڕی بۆكان
(1)ئه‌م وتووێژه به‌ر له چاپی قورئانه‌كه‌ی ماموستا هه‌ژار پێك هاتووه.