[1] .  هەردوو چاپەکە وەک: "خوار وژوور و چیمەن و دەشت و چیا" هێناویانە بەڵام من وا هەست دەکەم لە ئەسڵدا بە شێوەی سەرەوە بووبێت واتە یاء ئیزافە بووبێت نەک واوی عەتف، لەبەر ئەوەی خوار وژوور لەگەڵ چیمەن و دەشت و چیادا هاوجنس و هاو ناوەرۆک نین و جیناس یان مراعات النظیریان پێ دروست نابێت، گەرچی ناتوانم زۆر لە بۆچوونەکەی خۆیشم دڵنیا بم.

[2] .  چاپی ئەنیسی: ڕای ڕفاند

[3] .  چاپی ئەنیسی: تاووڵی

[4] .  چاپی ئەنیسی: گرۆهی

[5] .  چاپی ئەنیسی: موزیکە

[6] .  چاپی جەعفەر: شوانە، سووتی

[7] .  چاپی ئەنیسی:  هێناوییە

[8] .  چاپی ئەنیسی بە بێ نیشانەی پرسیار تۆماری کردووە.

[9] .  چاپی ئەنیسی بە بێ نیشانەی پرسیار تۆماری کردووە.

[10] .  هەردوو چاپەکە وەک 'برسی نەما' یان تۆمار کردووە کە دیارە هەڵە نییە.

      من دڵنیا نیم ئایا 'یەکێ' یە یان 'یەکی'؟ چاپەکان 'یەکێ' یان نووسیوە

[11] .  چاپی ئەنیسی: مێهر

[12] .  چاپی ئەنیسی: هەمو

 

 

بەهارییەیەکی ڕازاوە و جوان و پڕ لە صناعاتی شیعرییە.

ساڵی گوترانی شیعرەکە لە دوو لایەنەوە جێگەی سەرنجە:

یەکەم، لەباری سروشتەوە. ئەو شیعرە لە ١٣٢٩ (١٩٥٠ ی زایێنی) واتە ساڵێک دوای سەرماو سۆڵ و بەستەڵەکی ساڵی ١٣٢٨ ی ناوچەکە گوتراوە و وێدەچێت ئەو ساڵە بەهارێکی خۆشیان بووبێت.[1]

دووهەم، ساڵانی نێوان ١٣٢٧ تا ١٣٣٢ ساڵانێکی نیمچە ئازادیی سیاسی بوو لە ئێران، کە بە کۆدیتای ئەمپڕیالیستیی ٢٨ ی گەلاوێژی ١٣٣٢ کۆتایی پێهات. شاعیر وەک کەسایەتییەکی سیاسی دەبێ لەو ساڵانەدا گەلێک خۆشحاڵ بووبێت و ئەو شادی و بزەی سەرلێوەی شاعیر لە شیعرەکەدا هەست پێدەکرێت باوەکوو ڕاستەوخۆ ئاماژەیەکی بۆ ئەو بارودۆخە تێدا نەبێت.

هەندێک سەرنج و شیکردنەوەی شیعرەکە:

فەردی یەکەم: 'بەهار' و 'بەبار' جیناسی ناقیسن. سەوز و سوور لەگەڵ خوار وژوور هەروەها لەگەڵ چیمەن و دەشت و چیادا لف ونشر دروست دەکەن (بە مەرجێک دەشت و چیا بە یەک دیاردە چاو لێبکرێن). بە هەمان شێوە، فەردەکانی دیکەش هونەری بەدیعیی جوانیان تێدا دەبینرێت کە واهەیە پێویست نەکات یەکە یەکە هەموویان دەست نیشان بکەم بەڵام با ئاماژەیەکم بە فەردی سێزدەهەم کردبێت کە سەنعەتە شیعرییەکە واهەیە واتایەکی کۆمەڵایەتی و بیروباوەڕییشی لەخۆیدا شاردبێتەوە:

بە گوێرەی فەردەکە، هەموان چوون بۆ سەیران و گەڕان لە دەشت و چیا و هەر لە پیر و جەوانەوە تا چاک و خراپ و و شێخ و مەلا، کەس لەماڵدا نەماوە. ئێستا ئەگەر پیر و جەوان، وەک دوو دیاردەی جیاواز و دوو جەمسەری ژیانی مرۆڤ، سەنعەتی تضاد یان مطابقەیان تێدا بگیرێتە بەرچاو، چاک و خراپیش بە هەمان شێوە دوو دیاردەی دژ بە یەک بن، کە هەن. دەمێنێتەوە شێخ و مەلا: ئایا ئاوات ویستوویەتی لەو دوو کەسە یان ئەو دوو چەمکە کۆمەڵایەتییە دوو ناتەبا دروست بکات و شێخ بەرانبەر بە مەلا دابنێت؟ ئەگەر وابێت، دەبێ شاعیر کێشەی کۆنی شەریعەت و تەریقەتی زیندوو کردبیتەوە و شێخ و مەلای وەک نوێنەری ئەو دوو چەمکە فەلسەفی- کەلامییە لە بەرانبەر یەکدا دانابێت. سەمەرە ئەوەیە کامیل شا خۆی، هەم مەلا و هەم لە بنەماڵەی شێخان بوو و گەرچی ناوی شێخی بە سەرەوە نەبوو بەڵام سیفەتی 'شا' بە شوێن ناوەکەیەوە - کە گەلێک موریدی خانەقای زەنبیل و خەڵکانی دیکەش بەو ناوە بانگیان دەکرد، نیشانەیەکە بۆ پەیوەندیی ئەو لەگەڵ شێخایەتی و تەریقەت، ئەوە پاڕادۆکسێکی بە ڕواڵەت سەیرە بەڵام بۆ کەسێکی خاوەن بیری سیاسی وەک ئاوات، دەکرێ لادان و پشت کردنە ئەو دۆگمانە کارێکی نەگونجاو نەبووبێت.

مانای وشەکان:[2]

دوور- زەن، واتە تفەنگی دوورزەن. شوبهاندنی هەوری بەهار و گرمەی هەورە بە تەقەی تفەنگ.

ڕنوو، کەویە بەفر، کلیلە[3]، بە فارسی 'بەهمەن'.

بەندەن، چیا، کێو، کەژ

شەبەیخوون، هێرشی شەوانەی سوپایەک بۆ سەر سوپای بەرانبەری؛ وشەیەکی فارسییە.

ئاردی نێو دڕوو، شتێکی بڵاوەبووی لە گردوکۆ نەهاتوو.

کلیلە، ڕنوو

ڕاڕفاندن، هەڵگرتن و لەگەڵ خۆ بردن. نیاز تواندنەوە و نەهێشتنی ڕنووە بە هێزی با.

هەرەس، لێرەدا واتای ڕنوو دەدات. شاعیر بە بۆچوونی من دەیەوێ بڵێت کە هەر ئەوەندەی ڕنوو هەرەسی هێنا و کەوت، لەشکری زستانیش لە ترسان هەڵوەری و بڵاوەی کرد؛ قەڵخان واتە کەرەسەی خۆپاراستنی ئەو لەشکری زستانەش چی بوو؟ شاعیر دەڵێ دیارە سەهۆڵ بوو، کە ئەویش دوێنێکە [بەهۆی هەوای خۆشەوە] پشتی شکا و کەوت.  

قەڵخان، مەتاڵ، سپەر.

تاوڵ، ڕەشماڵ

سوێسنە، سۆسن، گوڵێکی بۆن خۆشە

هەڵز، گیایەکی تیرەی کەمایە بۆ دەرمان دەشێ و بۆ چێشت خۆشە، یۆنجە.

کەما، گیایەکی بەرزی گەڵادەرزییە. کارگی کەما لە هەموو کارگێ باشترە.

چەهچەهە، وشەیەکی فارسییە، بە واتای دەنگی خۆشی باڵندە

سان، ڕانانی لەشکر

سان دیتنی گوڵان، شاعیر لێرەدا ڕیزی گوڵانی چیای لەبیچمی ڕیزی سوپادا بینیوە کە ئامادەیە بۆ ئەوەی سانی لێ ببینرێت واتە هەموویان ڕێک وپێک و جوان وەستاون و بولبول موزیکی ماڕشیان بۆ دەژەنێت. شوانی بەر مەڕ و گاڕانیش کە چۆتە ناو ئەو جوانی و ڕازاوەییەی گوڵ و بولبولانەوە، وەک ئەفسەرێکی ئەو سوپایەیە، کە 'سان' لە گوڵان دەبینێت و [بە شمشاڵەکەی خۆی] سووتیان بۆ لێدەدات.

سوپا و تیپ و قشوون، سێ وشەی هاوواتان (مراعات النظیر). شاعیر دەنگی هەور و چەهچەهەی بولبول و ڕیزی گوڵانی پێکەوە لە بیچمی سوپایەکدا بینیوە کە بەهار هێناویەتە سەر ئەو دەشت و چیایە و هەورەتریشقەی بە 'نورافکن' (منوەر)داناوە کە جاروبارە لە ناو ئەو هەور وهەڵایەی بەهاردا لێدەدات و گۆڕەپانی شەڕەکە ڕۆشن دەکات. 'سوپا هێنانە سەر'، کارەساتێکە بە درێژایی مێژوو گەلێک جار بەسەر کورد هاتووە، جا لە لایەن سوپای ڕۆمی و تورکەوە بووبێت یان ئێرانی یان عەرەب! دەبێ شاعیر هێرشی سوپای ئێران بۆ سەر موکریانی دوای هەرەسی کۆماری کوردستانی بە چاو دیتبێت کە بەو شێوە وەستایانەیە سوپای بەهاریان پێ دەشوبهێنێت.

گوڵ ئاتەشی، گوڵەباغی ڕەنگ سووری تۆخ و تاریک.

حەشر و حەلا، بە حیسابی قامووس، هەرا وزەنا و چەقە وگوڕەیە؛ بەڵام لێرەدا نابێ واتای دەنگ و سەدا لە فەردەکە وەربگیرێت بەڵکوو نیازی شاعیر زۆری و ئاڵۆزی و تێکەڵ پێکەڵیی ڕەنگ ڕواڵەت و بۆنە.

بولبولە زاوا و...، شوبهاندنێکی جوانە و من لە شوێنی دیکە نەمدیتووە بڵێن دڵی شاعیر دەڵاڵی بێ ماف و بەهای پێکهێنانی زاوا و بووکێک بێت کە لێرەدا بولبول و گوڵن.

کورکەکورک، وردە دەنگ، لێرەدا جریوەی باڵندەیە.

سینەمە و سینەما. شاعیر بەم دوو وشەیە جیناسی ناقیسی دروست کردووە کە گەلێک جوانە.

وا ڕەقیبیش دەرپەڕی...، شاعیر دەڵی هەموو عالەم ڕژاونەتە دەرێ، تەنانەت ڕەقیبی عیشقی ئەویش، کە بە کەری دەشوبهێنێ! [لەو هەڵاهەڵایەی بەهار]نەترساوە و هاتۆتە دەرێ و لەوێ جووتە لە با دەدات! 'جووتە لە بادان' بریتییە لە کاری دوور لەعەقڵ و بێهوودە کردن، کە لێرەدا ڕەقیبی شاعیر دەیکات. ترسیش سیفەتێکە بۆ گوێدرێژ کە بە هەموو شوێنێکدا ناڕوات و خاوەنەکەی بە زەبری نەقیزە بەو شوێنانەیدا دەبات کە ئەو بە جێگەی مەترسیی دەزانێت و نایەوێ بیانچێتێ.[4]

هەڵپەڕێت و دەرپەڕێ، 'هەڵپەڕ داپەڕ' لە قسەکردنی ئاسایی هەمووماندا هەیە، بەڵام هەڵپەڕین و دەرپەڕین تازەیە و شاعیر بۆ کاری کەرانەی گوێدرێژ دروستی کردووە، گەلێکیش پڕواتا و لە شوێنی خۆیدایە.

جەنابی کەر، تەوسە و مەلۆتکەیەکە شاعیر بە ڕەقیبی خۆیدا دەدات.

خاوەن دڵ و گوڵ، تەعبیری 'خاوەن دڵ' شتێکی ئاساییە. بەڵام خاوەن گوڵ چییە؟ بە بۆچوونی من  ئاماژەیەکە بە عاشق و ئەو کەسەی وا دڵداری هەیە.

کەس نەما...، بڕوانە سەرەوەتر.

سەبا، بای سەبا لە شیعری کوردی و فارسیدا بایەکی خۆشڕەوە، کە وەک پۆستەی ئەمڕۆ، پەیامی ئەویندار بۆ گراوییەکەی دەبات.

پیاوانە بڕۆ، توند و خێرا و ئازایانە بڕۆ. لە سەردەمی ئێمەدا چیتر کەڵک لە سیفەتێک وەرناگیرێت کە یەک ژێندەر بەسەر ئەوی دیکەدا زاڵ بکات، یان گرنگی زیاتر لەوی دیکەی پێبدات.

هەستێ لەخەو خونچە هەموو پشکووتووە، شوبهاندنێکی گەلێک جوانە. بە یاری بێ میهر و وەفا بڵێ ئێستا کە هەموو خونچەیەک پشکووتوون، ئەو بۆچی [خونچەی] چاوی ئەو هێشتا هەر لە خەودایە و هەڵناستێ؟[5]

بێتەدەر با....، بۆ تێگەیشتن لە واتای ئەم فەردە، دەبێ بزانرێت 'سەر لەبەر خۆی نێ' واتای چییە؟ من لام وایە بریتی بێت لە سەرداخستن و بەرز نەکردنەوەی سەر وەک کچێکی بە شەرم و حەیای کۆمەڵگای نەریتی، کە لە دەرەوەی ماڵ سەر دادەخات و لەبەر حەیا بەخۆیی سەری بەرز ناکاتەوە.

چاوی حەیا، چاوی شەرمێونی و حەیا بەخۆیی

بولبول و گوڵ بۆ دڵان، شاعیر لە نێوان بولبول و هەڵفڕین لە لایەک و دڵ و دەرپەڕین لە لایەکیتردا لەف و نەشرێکی موەڕەتتەبی دروست کردووە. دەرپەڕین ئیهامێکی تێدایە واتە دوو ئیماژی دوور و نزیکی هەیە. واتای نزیکی ئەوەیە دڵی لە ماڵ دەردەپەڕێت و دەچێتە سەیرانی دەشت ودەر؛ بەڵام واتا دوورەکەی ئەوەیە لەبەر خۆشیی، دڵی لە شوێنی خۆیدا نامێنێت و لەبەر یەک دەچێت و نامێنێت. بێدڵ بوون، عاشق بوونە.

هەڵفڕینە، دەرپەڕینە، پێکەنینە: دیارە هەڵفڕین بۆ بولبولە، دەرپەڕین بۆ دڵە و ئەوی دەمێنێتەوە پێکەنینە کە ئەویش بۆ گوڵە، پێکەنینی گوڵ بە واتای کرانەوەی خونچە دێت.

کامیلا! ئەی کامیل! ئەی شاعیری شیعرەکە!

بەحری عەرووزیی شیعرەکە

رمل مثمن محذوف: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن