ئەو نیشتمانی بەرز و بەڕێز و جوانی کورد

جێگەی ژیانی پڕ لە هیوای پاڵەوانی کورد

هۆی بەرزیی هەموو گەل و پیر و جەوانی کورد[1]

بەو ئاو و خاکە جوانەوە بەندە ژیانی کورد

ئەی خاکی پڕ لە جەوهەر و هەر پڕ لە زێڕ و زێو![2]

هۆزت بە شاخ‌وداختەوە بوونە 'سەربزێو'

 

نیلووفەڕی بڵاوی لە سەر ئاوی بێ‌قەرار
ئاڵۆز و تێکەڵ و بەگرێ، چەشنی زولفی یار

سووچ و کەناری دەشتی هەموو سەوز و لالەزار
قۆز و لەبەردڵان و لەبارە بەبێ قومار

 

بەهبەه‍ لە شاخ‌وداخی ئەو و خاک و ئاوی ئەو
چەند خۆش لە سەر زمانە، گەلی کوردە ناوی ئەو[3]

 

لایەک شنەی شەماڵە کە دەشنێ بە حاڵی دڵ

لایەک کزەی دڵان لە گوڵانە بە سۆز و کوڵ

لایەک لە خۆشی بولبولە وا پێکەنیوە گوڵ

لایێکی دیش کە خونچەیە پێچرا بە بەرگ و چڵ

 

ئەم بەند و ئەم بیساتەیە گیانە دڵی مرۆ

دێنێتە جۆش و دێتە خورۆش و دەڵێ بڕۆ

 

کاتی خەباتە هۆزی بەجێ‌ماوی کوردەکان!

پێ هەڵگرن، درەنگە، بڕۆن ڕێکوو بێ‌وچان

هیوای گرنگی، ئێوەیە خۆ دایکی نیشتمان

ئەو نیشتمانی هۆزی گەلی کردە قارەمان

 

ئەو قارەمانی وا لە خەباتایە ڕۆژ و شەو

ئەو پاڵەوانی وا کە بەهێزە و ئەوەند پتەو

 

ماوێکی زۆرە مات و ئەسیر و قەلەندەرین

خەمبار و بێ‌کەس و لە هەموو خۆشییەک بەرین

تا کەی بە پشتی کۆمەوە کۆڵ بۆ کێ هەڵگرین؟

تا کەی بەبێ خەفەت سەرمان نەچتە سەر سەرین؟[4]

 

با بەس ببینە ئالەتی دەستان، وەرن! وەرن!

ئەوڕۆ هەلە، دە هەڵپەڕن و دەستی یەک گرن!

 

ڕۆیی ئەوی کە خوێنی مژین، ببوە پیرەزاڵ

ئێمە کەلاکی کەوتوو، ئەو ببوە پیرەداڵ

خۆراکی جەرگی ئێمە بوو، دەیخوارد قەپاڵ قەپاڵ

لێی کەوتووە ئەوێستە لە بەر زگ وەکوو گەماڵ

 

چونکی کەلاکی خواردووە، نابزوێ کەوتووە

ئابڕوو و حەیای بە جارێ لە نێو عالەمێ چووە

 

 

سەیری "ئیمامی"ی پیر کە، کە وا کەوتبوو لە ماڵ

خەم دایڕزاندبوو، سەری دەبزووتەوە بە حاڵ

ئەوڕۆ کەچی، لە خۆشی، ئەوا کەوتە قیل و قاڵ

بانگوو دەکا و دەڵێ: وەرن، ئەی لاو و کیژوکاڵ!

 

دەست دەینە دەستی یەک، لە خیابان و سەرشەقام

خۆمان بە کوشت بدەین، نەوەکوو بینەوە غولام

 

                                               قاقڵاوا، ١٣٥٧ی هەتاوی

(لاپەڕە ٢٨٦ تا ٢٨٨ ی چاپی جەعفەر. لە چاپی ئەنیسیدا نەهاتووە)

___________________________________________

 

شیعرەکە ١٢ ساڵ دوای چاپی دیوانی ئاواتی مامۆستا ئەنیسی (١٣٦٥) گوتراوە و ئاشکرایە نابێ لەو چاپەدا بەرچاو بکەوێت، کە ناشکەوێت.

لە چاپی کاک جەعفەردا ساڵی گوترانی شیعرەکە بە ١٣٥٧ [١٩٧٩ز] ڕاگەیێنراوە کە ساڵی ڕاپەڕین یان شۆڕشی گەلانی ئێران دژ بە حکوومەتی محەممەد ڕەزاشای پەهلەوییە. ئاوات ١١ ساڵ دواتر کۆچی دوایی کردووە.

شیعرێکی نیشتمانی و پڕ لە سۆز و هەستی نەتەوایەتییە کە تێیدا هانی گەلی کورد بە تایبەت لاوەکانی دەدات هاوڕێ لەگەڵ خۆی، "دەست دەنە دەست یەک و لە سەر شەقام خۆێنی [داگیرکەرانی خاکی کورد] بڕێژن نەک ئەوەی ببنەوە غوڵام"ی بێگانە.  سێ بەندی یەکەم هەڵدان و پێدا هەڵگوتنی نیشتمانی کوردە و لە بەندی چوارەمەوە هاندانی کوردە بەرەو خەبات.

کارتێکەریی شیعری نەمر سەیفولقوزاتی قازی بەسەر شیعرەکەوە بە باشی دەبینرێت. چ لە باسی سروشتی کوردستان و چ دواتر لە شوێنی هاندانی خەڵک بەرەو خەباتدا.

لە باری شیعرییەوە دەبێ بڵێم تەرکیب بەندە. تەرکیب بەند، وەک تەرجیع بەند، کۆمەڵەی چەند غەزەل یان قەسیدەیە کە هەرکامیان سەروای تایبەت بەخۆیان هەیە بەڵام فەردێک دەکەوێتە بەینیانەوە و بەیەکەوەیان دەبەستێت. ئەو فەردە لە تەرجیع بەند دا دووپات دەبێتەوە و هەموویان وەک یەکن بەڵام لە تەرکیب بەنددا هەرجارەی فەردێکی جیاواز بە سەروایەکی جیاوازەوە دەنووسرێت. ناوەرۆکی تەرکیب بەندیش وەک تەرجیع بەند بە گشتی غەرامییە بەڵام نموونەی ئایینی یان پێداهەڵگوتنی کەسانیشیان هەیە. ئەم شیعرەی ئێرەی ئاواتیش نموونەیەکی باشی تەرکیب بەندی سیاسییە.

ئەم تەرکیب بەندەی ئاوات لە باری فۆڕمیشەوە دیاردەیەکی بەرچاوی تێدا دەبینرێت ئەویش ئەوەیە بەشەکانی نە غەزەلن نە قەسیدە بەڵکوو تەنیا چوارینەن. ئەوە باوەکوو شێوازێکی تا ڕادەیەک نائاسایی بێت، بەڵام دەگمەن وسەمەرەش نییە لەبەر ئەوەی نموونەی لە شیعری فارسیشدا هەیە.[5]

پاڵەوانی کورد: ڕوون نییە نیازی شاعیر لەو سیفەتە چ کەسێکە. دەکرێ وەک سیفەتێکی عام سەیری بکەین و بڵێین قارەمانانی ڕابردوو و ئێستای گۆڕەپانی خەباتی نەتەوایەتی کوردن. لە درێژەی هەر ئەم شیعرەشدا شاعیر دوو جار وشەی 'قارەمان'  و جارێکی دیکەش وشەی پاڵەوان دێنێت و دەڵێ 'نیشتمان هۆزی گەلی کردە قارەمان' واتە ئەو سیفەتە بە هەموو گەلی کورد دەدات.

بەڵام بە ئەگەرێکی زۆر لاوازیش، واهەیە ڕووی قسەی لە تاکەکەسێکی دیاریکراو بێت. لەو حاڵەتەدا تەنیا بیرم بۆ نەمر مستەفا بارزانی دەچێت کە بە حیسابی شیعرێکی دیکەی، واتە "قارەمانی نەبەزی کوردستان"، دوور نییە ڕووی قسەی شاعیر لەو بێت بەڵام ڕاست لەو ساڵەدا کە شیعرەکە گوتراوە، بارزانیش کۆچی دوایی کردووە و لە شیعرەکەدا شوێنێک نییە کە ئاماژە بەو مەرگە بکات.

ئەی خاکی...: وەک لە پەراوێزی ژمارە ٢ دا گوترا، کێشی ئەم میسراعە لەنگە و لام وایە وشەیەکی لێ داکەوتبێت. بۆ نموونە ئەگەر بڵێین "پڕ لە جەوهەر و هەر [پڕ]  لە زێڕ و زێو" کێشەکە تەواو دەبێت. بەڵام ئایا ئاوات خۆی چی لەو شوێنە داناوە و لە ئامادە کردنی کتێبەکەدا لە قەڵەم کەوتووە؟ نازانم.

زێو: نوقرە. لە باشووری کوردستان دەگوترێت زیو.

سەربزێو: یاغی ئاوات بە تەوسەوە دەڵێ ئەی خاکی پڕ لە جەوهەر هۆزی تۆ [بە دەست دوژمنەوە] هەڵاتوونەتە سەر کێو و [دوژمنی داگیرکەری خاکەکەیان] پێیان دەڵێ 'سەربزێو'! ئەو تەعبیرە لە شیعرێکی نەمر سەیفولقوزاتی قازیشدا هاتووە.[6]

نیلوفەڕ: لێڵوپەڕ، گوڵێکە ئەو فەردە گەلێک شاعیرانە و تازەیە کە تێیدا خاکی کورد و زولفی یارەکەی خۆی بە گوڵی لێڵووپەڕ شوبهاندووە کە بە سەر ئاوەوە پەرش و بڵاو دەبێتەوە. بەڵام ئەو شونهاندنەی هەروا بە ساکاریی نەکردووە بەڵکوو سێ سیفەتی ئاڵۆز و تێکەڵ و بە گرێی داوەتە لێڵووپەڕەکە و 'بێ قەراری'شی خستۆتە زاتی شەپۆلی ئاوەکەوە؛ ئەوانە هەموو کاری شاعیرانەن و شیعر بە گشتی دەبێ ئاوا لە قسەی ئاسایی خەڵک جیاواز بێت.

سووچ: لێرە دا 'گۆشە' یە

قۆز: جوان و لەبار (هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار)

بە بێ قومار: بە ىێ گالتە، بەڕاست

بەهبەهـ: ئامڕازی تەحسینە

چەند خۆش لە سەر زمانە: لە دەقی چاپی جەعفەردا بەم شێوەیە هاتووە: "چەند خۆشە لە سەر زمان، گەلی کوردە ناوی ئەو" کە کێشەکەی بە ئاشکرا لەنگە. من هەوڵی ساغکردنەوەیم دا بۆ ئەوەی کێش بپارێزم و کردمە: چەند خۆش لەسەر زمانە.....

دەشنێ: بای شەماڵ شنە شن دەکات

بەند وبیسات: 'بند وبساط 'ە و لە فارسیدا بە واتای ئەو شتانە دێت وا هەن یان کەسێک هەیەتی

خورۆش: بانگ و دەنگی بەرز، هاوار

هۆز: وێدەچێت لێرەدا واتای کۆمەڵی لێ وەرگیرابێت: هۆزی گەل.

ڕێکوو: هەمووتان

قەلەندەر: ڕووت وقووت و بێ ماڵ و حاڵ

بەری: بێ بەش

ئالەتی دەست: کەرەسەی دەستی بێگانان، کەسێک کە بە خواستی بێگانە دەجووڵێتەوە.

نەچتە: نەچێتە

ئەوی: ئەوەی

کەوتن: ڕاکشان (بە تەوسەوە)

پیرەزاڵ: پیرێکی مووسپی. دەبێ ئاماژەبێت بە محەممەد ڕەزاشای پەهلەوی، کە لە ساڵی گوترانی شیعرەکەدا کەوتە بەر شاڵاوی شۆڕشی خەڵک و لە ئێران چووە دەرەوە و هەر لە دەرەوەی ئێرانیش مرد. دەبێ شیعرەکە بە ماوەیەکی کەم پێش هەڵاتنی شا و لە سەردەمی خۆپیشاندانە جەماوەرییەکاندا گوترابێت.

داڵ: خەرتەڵ

قەپاڵ: گاز گرتنی پڕ بەدەم و پچڕاندنی بە شێک لە خواردەمەنی

لەبەر زگ: بەهۆی قورسایی زگ و زۆر خواردنەوە

لێی کەوتن: ڕاکشانی سەگ و حەیوانی تر

گەماڵ: سەگ

کەلاک: لاشەی حەیوان و مرۆڤیش

سەیری ئیمامی...: شاعیر لە بارودۆخی خۆی دەدوێت لە سەردەمی دەسەڵاتی شادا و دەڵێ لە ماڵەوە کەوتبووم، خەم دایڕزاندبووم و سەرم بەحاڵێک دەبزووت، بەڵام ئێستا [کە خەڵک ڕاپەڕیون و دوژمن هەڵاتووە]، کەوتوومەتەوە قسەکردن و بانگ کردنی ئێوە بەرەو خۆپیشاندانی سەرشەقام، لەبەر ئەوەی ئەگەر دوژمن بیشمانکووژێت، هێشتا باشترە لەوەی جارێکی دیکە ببینەوە غوڵامیان.

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

 مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن