عینوانی شیعرەکە لە هەردوو چاپدا وەک یەکە و لە تەمەنی ٣٥ ساڵیی شاعیردا گوتراوە. [1]

تەڕجیع بەندێکە.

تەڕجیع بەند پێکهاتەی چەند غەزەل یان مەسنەوییە، بە کێش و سەروای هاوچەشن یان جیاوازەوە کە یەک فەرد لە کۆتایی هەموو فەردەکاندا دێت و ئەو فەردە نەگؤڕە واتە عەینوبیللا لە هەموویاندا وەک یەک دووپات دەبێتەوە. بەو فەردە دەگوترێت تەرجیع و سەروای لەگەڵ سەروای غەزەلەکاندا یەک نییە بەڵام لەگەڵیاندا هاوکێشە. 

ناوەرۆکی شیعرەکە غەرامییە، بەڵام بە وردبوونەوەی زیاتر، ئەگەری ئەوە سەر هەڵدەدات کە لە نەعتی پێغەمبەری ئیسلامدا گوترابێت. ئەو شێوە پێداهەڵگوتنە بە پێغەمبەری ئیسلامدا نموونەی لە ئەدەبی کوردیدا گەلێک زۆرە. هۆکار بۆ ئەو بۆچوونە ئەوەیە کە تەرجیع واتە فەردی دووپات کراوەی کۆتایی هەموو بەشەکان "حدیث نبوی"یە و ئەوەش بە ڕاشکاوی لە دوایین دوو فەردی شیعرەکەدا گوتراوە:

"شەو لە کاتی بەیان، دەمی سەحەری / ئەم حەدیسە شەریفە ئینشا بوو:

هەردڵێ موبتەلا و مەفتوونە / بە سەعادەت هەمیشە مەقروونە".

بەداخەوە من عەرەبی ئەو حەدیسە نازانم.

کە وابوو، "دڵبەری من" دەبێ پێغەمبەری ئیسلام و ئینقیلاب کردنەکەشی دەبێ داهێنانی ئایینی ئیسلام بێت.

بەڵام لە عەینی کاتدا کاتی خوێندنەوەی شیعرەکە، خوێنەر بە تەواوەتی خۆی لە بەرانبەر هەندێک چەمکی عاشقانەدا دەبینێت کە ئەستەمە بە ئایین یان پیاوێک و پێغەمبەرێکەوە پەیوەندی بدرێت. من باسەکە کراوە ڕادەگرم و خوێنەر دەتوانێت بۆ خۆی یەکلایی بکاتەوە و بزانێ ئایا وەک شیعری غەرامی وەریدەگرێت یان بە شێوە نەعتێکی سۆفییانەی پێغەمبەری دەزانێت.

سەواب: 'صواب' ی عەرەبییە نەک 'ثواب'. بە واتای ڕاست و دروست.

کەباب کردن: واتای برژاندنی گۆشت و دروست کردنی کەبابی هەیە.

گۆشماڵ: فارسییە بە مەعنای گوێ بادان و سزادانی کەسێک: بریقەی چاوی لە تیشکی هەتاویش زیاتر بوو.

نەسرەوتن: هەدا نەدان، ڕانەوەستان

خورد و خواب: فارسییە، بەواتای خواردن و خەوتن

لە خورد و خواب کردن: بێ بەش کردن لە خواردن و خەوتن.

مەخسەرە: جێی گاڵتەی خەڵک، بە کوردیکراوی وشەێ عەرەبی مەسخەرەیە و لە چاپی جەعفەردا وەک مەخسەرە هاتووە.

قاسیدێ هاتە لام: کێیە ئەو قاسیدە. بە ئەگەری زۆر کەسێکی وا بوونی نەبووە و هەر خەیاڵی شاعیرانەی ئاوات خوڵقاندوویەتی.

قەزییە: بابەت، مەوزووع، ڕووداو. من بۆ پاراستنی کێشی شیعرەکە، بە شێوەی "قەزیە" م نووسیوە.

موبتەلا: گیرۆدە، پێوەبوو

مەقروون: نزیک

کیشوەر: لە فارسیدا وڵاتێکی خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆیە بەڵام لەم دواییانەدا لە باشووری کوردستان واتای 'قاڕڕە'ی پێدراوە کە زۆر وێچوو نییە.

سرشک: فرمێسک

تەننازی: ناز و غەمزە کردن

مەحزەر: بەردەم

تەڕانە: گۆرانی، ئاواز. فارسییە

هەمهەم: هەمهەمەی فارسی بە واتای دەنگ و سەدایەکی تێکەڵاوی چەند شتە کە باش لێک جیا نەکرێنەوە.

لائوبالی: بە عەرەبی واتای 'ناترسم'ی هەیە و 'ڕستەی فعلیە'یە، بەڵام لەفارسیدا واتای کەسێکی نەترس و گوێنەدەر دەدات، کە سیفەتێکی سەلبییە.

گوێسوانە: لێواری سەربانی تەختی ماڵان.

وەختەبوو: لەوانە بوو، ئەگەری هەبوو.

بەروەبێ: بکەوێتە خوارەوە. نیاز لە تەیری دڵی شاعیرە

کەڕەت: جار

ئاستانە: دەرگانە

خاتەم: نقێمی سەر ئەنگوستیلەیە کە هەندێک جار شاهان و گەورەگەوران وەک مۆر و شەقڵی خۆیان کەڵکیان لێ وەرگرتووە.

ئەنیس: هاودەم و هاونشین، عەرەبییە

مونس: هاودەم و هاونشین،. عەرەبییە

موسەلـلەم: شتێک کە جێگەی دڵنیایی بێت و گومانی لەسەر نەبێت.

جەیحوون: ڕووبارێک کە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران بەناو چوار وڵاتی ئەفغانستان و تاجیکستان و ئوزبەکستان و تورکمەنستاندا تێپەڕ دەبێت.

ڕەخنە: ئەوە ڕەخنەی فارسییە بە واتای نفووز کردن و خزانە ناو شتێکەوە. جیاوازە لە ڕەخنەی کوردی بە واتای نەقد کردن.

لەف و نەشر: لەف بە شەددی فاء بە واتای پێچانەوە و نەشر بە واتای بڵاو کردنەوەیە. سەنعەتێکی هونەری شیعری کلاسیکە و دوو جۆری هەن: موڕەتتەب و موشەووەش:

لف و نشر مرتب آنرا دان  / کە دوو لفظ آورند و دو معنی

لفظ اول بە معنی اول  /  لفظ دوم بە معنی ثانی

لف و نشر مشوش آنرا دان  / کە دولفظ آورند و دو معنی

لفظ دوم بە معنی اول / لفظ اول بە معنی ثانی

دەگوترێت یەک لە باشترین لف و نشرەکانی ناو شیعری فارسی ئەو دوو فەردەی فیردەوسی بن کە تێیدا چوار ئامێری شەڕی لەگەڵ چوار ئەندامی لەشی دوژمن و چوار کرداری ناو مەیدانی شەڕ، پێکەوە هێناوە و لف ونشری مورەتتەبی پێ دروست کردوون:

"بە روز نبرد آن یل ارجمند / بە شمشیر و خنجر، بە گرز و کمند

برید و درید و شکست و ببست / یلان را سر و سینە و پا و دست!"

موشەووەش: تێکچوو، ناڕێک

تەبع: مرخ

تووڕەیی پەرێشانی: ڕوون نییە چین و بۆچی بەشوێن یەکتردا هاتوون. واهەیە ئەگەر واوێکی عەتفیان لە نێواندا بوایە، واتایەکی ڕوونتریان بدایەتەوە.

عەقڕەب: دووپشک؛ زوڵفی لوول و بادراوی یار لە ئەدەبی کلاسیکدا بەو دووپشکە شوبهێنراوە کە پێوە دەدات.

ئەگریجە: بەشێک لە زولفی یار کە بە لاجانگدا دێتە خوارێ و هەڵدەگەڕێتەوە سەرێ. تورکییە. ئەگری واتە خوار.

هاتف: پەیامهێنەر

پەیدا بوو: ماچی لێو پەیدا بوون زۆر تەعبیرێکی سەمەرەیە. ماچ چۆن پەیدا دەبێت؟ تۆ بڵێی وشەکان نەگۆڕابێتن؟

شەکەرخا: خائیدن یان خاییدن لە فارسیدا واتای کرۆشتن و جوونی شتێک بە ددان دەداتەوە. شەککەرخای فارسی بە کەسانێک دەگوترێت کە ڕاوێژی دەمیان خۆش بێت و قسەی شیرین و جوان بکەن. باڵندەی تووتیش کە قسەی شیرین دەکات بە شەکەرخا دەناسرێت: "جواب تلخ میزیبد لب لعل شکرخا را" (حافزی شیرازی)

ئیمامی: نازناوێکی شیعریی ئاواتە و شوهرەتیشیەتی.

بە ئاڵ و واڵا: خاوەن ئاڵ و واڵا؛ کەسێک کە بەرگی ئاڵ و واڵای لەبەردایە.

عەقڵی شەیدا بوو: عەقڵ شەیدای ئەو بوو.

قەیسی عامیری: ئەو کەسەیە کە بە مەجنوون  ناسراوە و ئەوینداری لەیلی بووە.

کاول: وێران

کە لە نێرگس...: فەردێکی جوانە. شاعیر دەڵێ کاتێ کە گوڵە نێرگس چاوی بڕیبووە ئەو [خۆشەویستی شاعیر]، ملی لە حاستی ئەو، وەک گوڵە وەنەوشە خوار بووەوە و چاکتریش کە وای لێهات و ملی شکا! وەک ئەوەی شاعیر تەنانەت ئیرەیی بە گوڵیش کردبێت کە سەیری دڵدارەکەی بکات!

حەدیسی شەریف: قسەکانی پێغەمبەری ئیسلام

بەحری عەرووزی شیعرەکە:

خفیف مسدس مخبون محذوف: فاعلاتن مفاعلن فعلن

 

---