قوربانی برۆتم کەسەکەم، چەشنی کەوانە

تیری موژەکەت بۆچی دڵی کرده نیشانە؟[1]
لێت‌داوه له دوو لاوه کە وا هێنده بەژانە
خوێنی بده لەو دەست و سەر و پەنجه جوانە[2]
         بۆچیته خەنه؟ تەڵخه. بەسه، مەگره بەهانە!

سەیرێکه له پەروانه، که ڕەفتاری دڵی دی[3]
بڕوانه که پەروای نەبوو، ئەسراری دڵی دی
سووتاوه پەڕوباڵی که ئەنواری دڵی دی
دێوانە و سەرسامه که ئاساری دڵی دی[4]
         بەو حاڵەشەوه دڵ، کەچی، مەیلی بە گەڕانە

هەر دێت و دەچێ لێر و لەوێ، بێ‌کەس و بێ‌دەر
عاشق به هەموو خونچە‌دەم و قەددی سنەوبەر
هەر قامەتی ڕەعنایه دەبینێ، وەکوو نۆکەر،[5]
دووی‌کەوتووه، بێ‌چاره وەکوو شێت و قەلەندەر
         داناکەوێ بۆم هەرچی دەڵێم، دەردی گرانە

لەم کاته که باری له سەما لوئلوئی لالا
سەرپاکی چیا بۆته گوڵ و نێرگسی شەهلا[6]
هەرکەس به خەیاڵێک و به فکرێکەوه هاڵا
دڵ هەر له خەیاڵی سەر و زولف و قەد و باڵا
         دێوانه ئەوه ئەو، دەگەڕێ خانه به خانە

 

زستان که زەیستان بوو، بەری خستووه ئەمڕۆ
هەر لاخڕ و شیوێکی تەماشا بکەن ئەنگۆ
نوتفێکی فڕێ‌داوه فەقیره، به سەری تۆ
دێ دەنگ و هەرا و شیوەن و ناڵینی به ڕۆڕۆ
         بای واده دەدا موژده، ئەوا کاتی گوڵانە

 

تاکەی به هومێدی مەدەدێکی ئەم و ئەو بین؟
دواکەوتوو له هەر خێڵ و له کوێستان و له زەو بین
تاکەی کەسەل و تەمبەڵ و هێند کوشتەیی خەو بین؟
وەک شەمشەمەکوێره، به هەوا، عاشقی شەو بین
         شەو ڕۆیی، بەسه؛ هەسته ئەوا کاتی بەیانە!

 

هەرکەس که فکر کاتەوه لەم مەوقیعه خۆشه
خاوەن دڵ و گوڵ بێ، وەکوو بولبول، بەخرۆشە
هەر سۆفیی بێ‌کارەیه وا ئێسته خەمۆشە
لێی لاده، که لەم مەوقیعەدا وا به پەرۆشە
         حاڵی به، مرۆیێکی چ بێ‌کەڵک و نەزانە

بێ‌چاره "ئیمامی" که گرفتاری خەمت بوو،
شێواوی سەری زولفی ڕەشی زۆر و کەمت بوو،
قوربانی تەپ‌وتۆزی شەقامی قەدەمت بوو،
پەروانەیی ڕوخساری وەکوو تازه‌شەمت بوو،
         بۆیه وەکوو پەروانه به پەروازه شەوانە!

 

                                    شێخ‌چۆپان، ١٣٣٢ی هەتاوی

(لاپەڕە ١٢٧ و ١٢٨ی چاپی ئەنیسی و ٢٦٩ و ٢٧٠ ی چاپی جەعفەر)

______________________________________________ 

 

عینوانی شیعرەکە لە هەردوو دیوانی چاپکراودا وەک یەکە و لە بەشی پێنج خشتەکییەکاندا دانراوە واتە شێوازی پێنج خشتەکی هەیە. بەڵام بە عادەت پێنج خشتەکی تەنیا سێ لەتە شیعری یەکەمی هی شاعیرەکە خۆیەتی و دوو لەتەکەی کۆتایی هی شاعیرێکی دیکەیە کە ئەم ئیقتیدای پێ کردووە. ئایا ئاوات لێرەدا پێنج خشتەکییەکەی خۆی لەسەر بنەمای غەزەلێکی شاعیرێکی دیکەی کورد داناوە یان هەر پێنج بەشەکانی هی خۆین، لێی دڵنیا نیم و لە دیوانە چاپییەکانیشدا ئاماژە بە دیاردەیەکی وا نەکراوە.

 

کارتێکەریی پێنج خشتەکییەکی فارسی شێخ بەهائی بەسەر شیعرەکەی ئاواتەوە دیارە، بەڵام دەگوترێت کە شێخ بەهائیش لەو شیعرەیدا تەخمیسی غەزەلێکی 'خیالی' یان 'هیلالی جوغەتایی' کردبێت. شێخ بەهائی شاعیری سەدەی یازدەی کۆچیی ئێرانە و ئەوەش سەرەتای پێنج خشتەکییە ناسراوەکەیەتی کە لە نەعتی خودادایە و ناوەرۆکێکی 'وحدت وجودی' هەیە:

"تاکی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه؟

خواهد به سر آید، شب هجران تو یانه؟

ای تیر غمت را دل عشاق نشانه

            جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه!..."

 

قسەیەکیش هەیە کە گوایە لە شیعری فارسیدا پێنج خشتەکی هەر بوونی نەبێت و شیعرەکەی شێخ بەهائیش 'مسمط' بێت. من ئاگاداری ئەو بەربەستە لە شیعری کوردیدا نیم و دەزانم پێنج خشتەکییەکی گەلێک زۆرمان هەیە بەڵام ئایا ئەوانیش دەکەونە خانەی موسەممەتەوە یان دەتوانین بڵێین پێنج خشتەکی یەک لە شێوازە باوەکانی شیعری کوردییە؟

 

هەرچۆنێک بێت، بەهۆی ئەو ڕاستییەوە کە شاعیری پێنج خشتەکی وێژ بەگشتی شوێنی شیعری شاعیرێکی دیکە هەڵدەگرێت و لە سەر ئەساسی غەزەلی ئەو شاعیرەی پێش خۆی، پێنج خشتەکی دەخوڵقوێنێت، ئەو بۆچوونەش هەیە کە پێنج خشتەکی شێوازێکی دواکەوتووانەیە و سەربەخۆیی شاعیری تێدا نییە لەبەر ئەوەی دەبێ بیر و زیهن و تەنانەت فۆڕم و قاڵبی شیعری کەسێکی دیکە ڕەچاو بکات. لەگەڵ ئەوەشدا دەزانین هەندێک جار کەڵە شاعیرانی کورد و ئێرانیش نموونەی ئەو چەشنە شیعرەیان لە دیواندا هەیە.

 

ناوەرۆکی شیعرەکە هەندێک تێکەڵاوە. سەرەتای شیعرەکە لە وەسفی سروشتدایە، بەڵام دوای پێنج بەند، شاعیر بادەداتە سەر لایەنێکی کۆمەڵایەتی کە بە ئاشکرا سیاسیشە، ئینجا  سەر لەنوێ لە بەندی حەوتەمەوە دەچێتەوە سۆراغی سروشت و لە بەندی کۆتاییدا سەری ئەوین و خۆشەویستی دەدات.

 

شیعرەکە لە ساڵێکی پڕ لە ڕووداوی سیاسیی ئێراندا گوتراوە، (١٣٣٢ ی هەتاوی و ١٩٥٣ ی زایێنی) هەر لە ڕاپەڕینی وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵڵابەگی بۆکان و سەقز دژ بە ئاغاوات و خاوەن مڵکەکانەوە، تا هاتنە سەر حوکمی دوکتۆر موسەددیق و یاسای ئیسلاحاتی زەوی وزاری پەڕلەمانی ئێران و هەڵاتنی شا لە تاران و گەڕانەوەی بۆ سەر تەخت و تاج بە هۆی کۆدیتای ٢٨ ی گەلاوێژی ئەو ساڵەو بگیر و ببەند و ئیعدامی خەباتکاران و شۆڕشگێران. شوێنی هیچکام لەو ڕووداوانە بە شیعرەکەوە دیار نییە.

 

کەوانی برۆ، تیری موژە و بەکارهێنانی خوێنی عاشق لەجیاتی خەنە لەلایەن دڵدارەکەیەوە هەمووی ناسیاوی گوێی خوێنەرن و لە شیعری شاعیرانێکی زۆردا بینراون، بەڵام شاعیر بە زیادکردنی عیبارەتی 'مەگرە بەهانە'، سووڕێکی تا ڕادەیەک تەنز ئامێز بە شیعرەکە دەدات.

 

سەیرێکە: شتێکی سەیرە

 

پەروا: ترس و ئیحتیات. پەروا نەبوون واتە نەترس و ئازا بوون. شاعیر بە هێنانی پەروا و پەروانە، جیناسێکی ناتەواوی دروست کردووە.

 

ئەنواری دڵ: شەوقی ئاگری دڵ پەڕوباڵی پەروانەی سووتاند.

 

ئاسار: شوێنەوار. ئاساری دڵ چییە ؟ شاعیر ڕوونی ناکاتەوە بەڵام لە ڕێگەی دوو وشەی دێوانە و سەرسامەوە دەزانین دۆخی دڵی شاعیر ئەوەندە خراپ بووە کە پەروانەی سەرسام کردووە.

 

بەو حاڵەشەوە: واتە بەو ئاگرەی ناو دڵەوە.

 

بەڵام مەیلی بە گەڕانە: چ گەڕانێک؟ دەبێ نیازی شاعیر ئەوە بێت کە دڵم ئۆقرە و ئارامی نییە و ڕاناوەستێت.

 

لێر ولەوێ: سەنعەتی مطابقە (تضاد)یان تێدا بەکار هێنراوە.

 

بێکەس و بێ دەر: سەنعەتی مراعات النظیر

 

دووی کەوتووە: زەمانی کردارەکە ڕابردووە و لەگەڵ زەمانی کردارەکانی پێش خۆی (دێت و دەچێ، عاشق[ە] و دەبینێ) دا، یەک ناگرێتەوە بەڵام بۆی هەیە شاعیر ویستبێتی بڵێت دڵم ئەوەندە ئامادەی کەوتنە دووی قامەتی ڕەعنایە کە هەر ئەوەندەی چاوی پێی کەوت، لەمێژە دوای کەوتووە! و ئەوەش دیارە دەبێ واتای "دوای دەکەوێت" بداتەوە.

 

قەلەندەر: فەقیر، عەوداڵ

 

داناکەوێ...: هەرچی نەسیحەتی دەکەم، دڵم هەر داناکەوێ.

 

لوئلوئی لالا: مرواری بریقەدار؛ لێرەدا بارانە.   

 

شەهلا: عەرەبییە، بە چاوێکی ڕەش دەگوترێت کە مەیلە و سوور بێت و هەستی خەڵک بەرەوخۆی ڕابکێشێت (برهان قاطع)

 

هاڵا: تێهاڵا، تێکەڵاو بوو، پێیەوە خەریک بوو.

 

خانە بەخانە: ماڵ بەماڵ. لە شێعرە فارسییەکەی شێخ بەهائیشدا هاتووە: "یعنی کە تورا می طلبم خانە بە خانە".

 

زستان و زەیستان: جیناسێکی ناتەواوی گەلێک جوانن. من ئەو تەرکیبەم پێشتر لە شیعری هیچ شاعیرێکی دیکەدا نەبینیوە. زەیستان: ئاوس، دووگیان.

 

بەرخستن: لەپەیوەندی زەیستان بووندایە و بە واتای لەبارچوونی منداڵە. واتە بە هاتنی بەهار، زستان چیتر ناتوانێت زاووزێ بکات و کۆتایی پێ هاتووە.

 

خڕ: ئاودڕ و جێ لافاو و شیوەڵە (هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار).

 

شیو: دۆڵ

 

ئەنگۆ: ئێوە

 

نوتف: نطفە،عەرەبییە

 

دەنگ و هەرا و شیوەن و ناڵینی ئاوی کوێستانان دوای توانەوەی بەفر: بە هاواری ژنی زەیستان لەکاتی فڕێدانی منداڵ شوبهێنراوە.

 

بای وادە: بای وعدە، بایەکە هەژدەڕۆژ پێش نەورۆز هەڵدەکات و بەفر دەباتەوە (فەرهەنگی ئینترنێتی ئەناهیتا)

 

موژدە: مزگانی

 

مەدەد: یارمەتی، یاریدە

 

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن