بڕوانە کاروباری خوداوەندی ئینس و جان                                                                      قودرەت‌نوێنی بەرز و نەوی، عەرز و ئاسمان[1]

 

 

چی‌کرد قەزا که ئێمه سەراسیمه بووین هەموو
بۆ ئەم دڵه پەرۆشه هەموو بووینه شەمعدان

 

دەستی قەزا دڵی هەموو توێ کرد وەکوو کەباب[2]

سەیرە، چزەی کە دێ لە کەبابخانەیی دڵان[3]

باکەی خەزان درەخت و گوڵی داڕنی هەموو
سەد باغەوان به پووڵێ، نەما شۆقی گوڵستان

دار و چنار و عەڕعەڕ و کاجیش کز و کوڵۆڵ[4]
سەرویش وەلەرزه کەوت و له خاکی چەمەن چەمان

یانی خەزانی هەردوو گوڵ و دڵ دەگەڵ یەکە
بۆته ڕەقیبی بولبول و کەوتوونه سەر فوغان[5]

ئاه‍ و فوغان و ناڵەیه، هاواره، نەوحەیە
شینه، گرینه، سۆز و گودازه له چیمەنان

ئەو زیبی گوڵستانی ئیرەم بۆچی ڕۆیوه؟
ئەو ڕێبەری سەیادەته بۆچی بووه نیهان؟

مزگەوت و حەوش و مەدرەسه چۆڵ بوو، نەما کەسی[6]
بێ‌شەوق و زەوق و زەمزەمەیه ئێسته حوجرەکان

 

دەوری فەقێ به ناڵەیه، دەرسی به شیوەنە
ئەمڕۆ مەلاش به لارەملی بۆی دەکا بەیان

          "کامیل"! فیراقی مامته تۆی کرده کۆی زوخاڵ
          "الله معک"، وەدووی کەوه، بمره به ئێش و ژان

 

                                        قاقڵاوا، پایزی ١٣٣٨ی هەتاوی

 

(لاپەڕە ١١٠ و ١١١ی چاپی ئەنیسی و ١٤٨ و ١٤٩ ی چاپی جەعفەر)

_____________________________________________________ 

 

عینوانی شیعرەکە لە دیوانی چاپی ئەنیسیدا 'خەزانی گوڵ و دڵ'ە کە تەعبیرێکی شاعیرانە و جوانە و لە فەردی شەشەمی شیعرەکە وەرگیراوە. عینوانی 'ڕێبەری سەیادەت' یش لە فەردی هەشتەمی شیعرەکە وەرگیراوە، بەڵام لە شیعرەکەدا وەک 'سەیادەت' نووسراوگەرچی عینوانی شیعرەکە بە شێوازی 'سیادەت' نووسراوە.من نازانم لە ڕاستیدا ناسنامەی بنەماڵەکە سەیادەتە، یان سیادەت؛ بەڵام هەرچی بێت، 'ڕێبەری سیادەت/ سەیادە'، سەنعەتی ئیهامی تێدا لەکار کراوە و هەم واتای سەیادەت و سەیید دەدات، هەم واتای بنەماڵەی ناسراو بە سەیادەت کە بنەماڵەی حاجی بابەشێخ و ئامۆزاکانی 'ئاوات' و شێخانی زەنبیل بن.

ناوەرۆکی شیعرەکە شین گێڕییە بۆ کۆچی دوایی مامی شاعیر (حاجی بابە شێخی سەیادەت)، کاک جەحفەریش لە پەراوێزی شیعرەکەدا نووسایویەتی: "بۆ وەفاتی خوالێخۆشبوو حاجی بابە شێخ". پێشتریش سێ پارچە شیعری دیکەی ئاواتمان هەر لەم زنجیرەیەدا خوێندۆتەوە کە لەپەیوەندی مامیدا بوون[7] و هێشتا لای کەم پارچەشیعرێکی دیکەش هەیە کە تێیدا شاعیر لەو دواوە[8]. بەم پێیە، دەبێ ئاوات ئیخلاسێکی تایبەتی لە خزمەت مامیدا بووبێت و ئەو هەموو ڕەنگدانەوەی ڕووداوی مەرگە نابێ بێ بنەما بووبێت.

شیعرەکە وێنەیەک لە جیهانی دەوروبەری شاعیر و گوندی تورجان دوای مەرگی حاجی بابە شێخ  دەکێشێتەوە و لە 'ئێمە'یەک دەدوێت کە بە بیستنی ئەو هەوالە سەراسیمە بوون و باس لە 'دڵێکی پەرۆش' دەکات کە بەهۆی ئەو ڕووداوەوە سووتاوە و بۆتە کەباب. 'ئێمە' بە ئەگەری زۆر، بنەماڵەی خۆیانە و دڵی پەرۆشیش دوور نییە هەر کەس وکار و نزیکانی حاجی بابەشێخ بن.

خوداوەندی ئینس و جان: ئینس هەمان ئینسانە؛ جین جندۆکە، ئەو مەوجوودە خەیاڵییەیە کە هەندێک کەس لایان وایە خودا لەگەڵ ئینسان خەلقی کردووە و مەوجوودێکە نابینرێت.. ناوی جن لە قورئانداهاتووە و سووڕەیەکیش بە ناویەوە کراوە: قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا.

لە شیعری فارسیشدا دوو چەمکی ئینس و جینن گەلێک جار پێکەوە هاتوون. عەتتاری نیشابووری شاعیری عارفی ئێرانی (سەدەی شەشەمی کۆچی) لە کتێبی 'مصیبت نامە'ی خۆیدا باسی وتووێژی مرۆڤێکی ڕێڕەوی ڕێبازی تەریقەت لەگەڵ 'جن' ێک دەکات و دەڵێ:

"...تو چو جان از انس پنهان آمدی / نه غلط کردم تو خود جان آمدی  

مصطفی را لیلةالجن دیدەای / قصهٔ ثقلین ازو پرسیدەای    

 انس جان انس و جان دانستەای/ در نهان سرجهان دانستەای

 از لطافت نامدی در غور جسم / جان رود در جسم و جان داری تو اسم..."

باکەی خەزان: بە گوێرەی بەڵگەنامەیەک، مەرگی حاجی بابەشێخ لە پایزی ساڵی ١٣٣٨ ی هەتاوی (١٩٥٩ ی زایێنی)دا ڕوویداوە.[9] شاعیر سەرمای پایز و وەرینی گەڵای دار و نەمانی شۆقی گوڵستانی پەیوەندی داوە بە مردنی مامی خۆیەوە و گوتوویەتی خەزانی هەم گوڵ و هەم دڵ پێکەوە هاتوون.

 

داڕنین: ڕووتاندنەوە.

 

سەد باغەوان بە پووڵێ: واتە باغەوان نرخیان نەماوە لەبەر ئەوەی پایز و گەڵاڕێزانە و نە باغ شۆقی ماوە نە کەس شەوق و زەوقی چوونە باغ.

 

سەرویش وەلەرزەکەوت: سەرو ئیسمی عامە و شاعیر توانیویەتی وەک کۆ لێیان بدوێت و بڵێ هەموویان چەمانەوە. چەمەن و چەمان جیناسی ناتەواویان لێ پێکهێنراوە و جوانە.[10]

 

یانی خەزانی....: خەزان بۆتە ڕەقیبی بولبول و [بولبولانیش] کەوتوونە سەر فوغان.

 

فوغان: گریان و ڕۆڕۆ.

 

ئاه و فوغان و ناڵە و هاوار و نەوحە: واتای هاوچەشن، یان نزیک بە یەکتریان هەیە و بەم پێیە سەنعەتی مراعات النظیریان لێ پێکهاتووە.

 

شین و گرین و سۆز و گودازیش واتای هاوشێوەیان هەیە و هەمان سەنعەتیان لێ پێک هاتووە.

 

گوداز: لە گوداختەنی فارسی وەرگیراوە و واتای توانەوە بەهۆی گەرماوەی هەیە.

 

دەگەڵ: لەگەڵ. شێوەزاری مەهابادی و بەشی باکووری ناوچەی موکریانە و پێشتریش دیومانە ئاوات گەلێک جار کەڵکی لەو زاراوەیە وەرگرتووە.

 

فەردی ٩ و ١٠ (مزگەوت و .... دەوری فەقێ....) کارتێکەریی شیعری نالی و وەڵامەکەی سالم سەبارەت بە دۆخی شاری سلێمانییان دوای نەمانی حوکمی بابانەکان و زاڵ بوونی تورک بە سەر ژیانی کۆمەڵایەتی-سیاسیی شارەکەدا، پێوە دیارە.

 

مزگەوت و حەوش و مەدرەسە [حوجرەی فەقێیان]: سەنعەتی مراعات النظیریان لێ پێک هێنراوە.

 

بێ شەوق و بێ زەوق و بێ زەمزەمە: بە هەمان شێوە، مراعات النظیریان دروست کردووە.

 

زەمزەمە: لێرەدا دەنگی فەقێیانە کاتی خوێندن و سەعی و لەبەر کردنی دەرس و شیعر.

 

دەور: دەور کردنەوە، سەعی کردن، پێداچوونەوەی دەرسی مەدرەسە لەلایەن قوتابی و فەقێوە.

دەور بە ناڵەوە کردن و دەرس بە شیوەنەوە خوێندنی فەقی و بەیان بە لارەملی کردنی مەلا: هەرسێ تەعبیرەکە جوانن

 

کۆی زوخاڵ: کۆگای زوخاڵ، سووتاو

 

اللە معک: خوات لەگەڵ!

 

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن